Dự án dệt tại Buôn Go
Người Mạ (Châu Mạ) là một trong những tộc người sinh sống lâu đời tại huyện Cát Tiên, tỉnh Lâm Đồng. Trong quá trình tồn tại và phát triển, người Mạ đã hình thành các nhóm như: Mạ Ngăn, Mạ Tô, Mạ Krung hay Mạ Sộp…
Buôn Go là một thôn nhỏ, nơi sinh sống của cộng đồng người Mạ, với khoảng 218 người dân sống trong 66 ngôi nhà, trong đó có một số nhà dài truyền thống làm từ tre nứa. Tuy làng nằm gọn trong trung tâm thị trấn Đồng Nai thuộc huyện Cát Tiên, tỉnh Lâm Đồng, nhưng cộng đồng nhỏ người Mạ vẫn lưu giữ được những nét văn hóa rất riêng biệt.
Trước đây, người dân tộc Mạ sống du canh du cư trong vùng rừng núi rộng lớn, làm nương rẫy và săn bắn. Ngày nay vùng đất họ sinh sống đã được quy hoạch phát triển thành vùng kinh tế mới, và dân số chủ yếu là người Kinh. Cộng đồng người Mạ đã định cư lâu dài tại Buôn Go, theo chương trình tái định cư của chính phủ. Họ sinh sống dựa vào nông nghiệp, chủ yếu là trồng lúa nước và cây ăn quả
Dự án bảo tồn rừng quốc gia Cát Tiên, với các đối tác bao gồm: Rừng quốc gia Cát Tiên, Quỹ Quốc tế Bảo vệ Thiên nhiên, Tổ chức Care International và CRAFT LINK, đã đặt mục tiêu giúp đỡ những phụ nữ Mạ bảo tồn nghề dệt truyền thống và sản xuất các sản phẩm mới để bán trên thị trường. Những thành viên trong dự án được tập huấn các kiến thức về quản lý sổ sách, kỹ năng quản lý cũng như nâng cao khả năng đọc và viết.
Dự án bắt đầu với việc chọn ra 4 người dệt giỏi nhất để đào tạo 20 phụ nữ trong buôn. Họ vẫn giữ nguyên cách dệt truyền thống với loại khung dệt rất thô sơ. Điểm đặc biệt trong sản phẩm dệt của người Mạ là sự phối hợp giữa các màu sắc sặc sỡ và các hoa văn độc đáo, thể hiện cách nhìn nhận cuộc sống của người dân bản địa.
Thu nhập thêm khi tham gia dự án đã góp phần giảm bớt tình trạng phá rừng và giúp người Mạ bảo tồn được môi trường thiên nhiên nơi họ sinh sống.
Nhà dài của người Mạ
Nhà dài truyền thống thường dài từ 20 đến 40 mét, được dựng hoàn toàn bằng tre nứa, là nơi sinh sống của vài gia đình trong cùng một gia tộc. Mỗi gia đình có cửa riêng và bếp lửa riêng để nấu ăn. Ngày nay, nhiều người trong thôn muốn sống riêng tư hơn nên họ dựng những ngôi nhà sàn riêng biệt. Khi dựng một ngôi nhà mới, dù theo kiểu nhà dài hay nhà riêng, người Châu Mạ phải mời một thầy cúng để làm Lễ động thổ. Khi ngôi nhà được dựng xong, tất cả mọi người trong thôn được mời đến dự “Lễ mừng nhà mới”.
Do phải di chuyển đến khu tái định cư nên Buôn Go hiện nay không còn nhà dài truyền thống, tất cả cư dân đều sống trong các căn nhà gạch xây mới.
Cưới hỏi và sinh đẻ
Trước kia hôn nhân của người Mạ do cha mẹ sắp đặt. Họ lựa chọn dâu, rể dựa theo sức khỏe, đức hạnh và khả năng lao động như dệt vải, trồng trọt, săn bắn… Ngày nay thanh niên nam nữ đến tuổi trưởng thành được tự do tìm bạn đời. Đám cưới của người Mạ tổ chức tại nhà trai, thường kéo dài nhiều ngày. Trong đoàn rước, cô dâu mặc trang phục truyền thống, đeo đồ trang sức và đeo chiếc gùi đựng một ít củi đem qua nhà chồng. Trong nghi lễ cưới, chú rể và cô dâu nằm gần nhau trên sàn nhà trước mặt những người thân và được phủ lên một tấm chăn dệt nhiều hoa văn, đây là cách thông báo cho mọi người biết về cuộc sống chung một gia đình mới trong dòng họ.
Trẻ em dân tộc Mạ được đặt tên theo họ của mẹ. Khi người mẹ sinh em bé, người chồng sẽ dựng một túp lều gỗ ở tạm thời cách xa ngôi nhà chính của gia đình. Người mẹ sẽ phải sống một mình trong túp lều đó trong 6 ngày nếu sinh con gái, và 7 ngày nếu sinh con trai. Sau thời hạn đó, người mẹ mới được trở về nhà và gia đình sẽ tổ chức lễ đặt tên cho đứa trẻ.
Kỹ thuật dệt của người Mạ
Để phục vụ cho nhu cầu sinh hoạt, phụ nữ Mạ tự dệt vải để may váy, áo, dệt khố cho nam giới, và các tấm chăn đắp. Công đoạn đầu tiên đóng 4 chiếc cọc tre trên mặt đất để căng sợi dọc, mỗi lần căng, chỉ đủ dệt một tấm vải duy nhất, với chiều dài khoảng 2m10. Khung dệt của người Mạ là loại khung đai lưng, hết sức thô sơ, chỉ gồm 10 đến 12 chi tiết là các thanh tre, đai buộc. Sợi dọc được mắc vào hệ thống các thanh ngang, thanh xa nhất được đẩy về phía trước bằng hai bàn chân và toàn bộ hệ sợi dọc được kéo căng bằng một đai buộc vào lưng người dệt. Khi dệt họ ngồi trên sàn nhà tre, một đai vải nối vào khung được buộc chặt sau lưng, còn đôi chân luôn phải duỗi thẳng để kéo căng các sợi dệt. Do đặc điểm của khung dệt, các tấm vải có bề ngang chỉ hạn chế khoảng 60 đến 80cm. Để làm các tấm chăn lớn, họ thường dệt 3 tấm vải và ghép lại với nhau.
Kỹ thuật dệt truyền thống của phụ nữ Mạ khá tương đồng với các nhóm dân tộc khác trên địa bàn, cùng sử dụng loại khung dệt đai lưng đơn giản. Để dệt các hoa văn hình học, họ áp dụng kỹ thuật tạo nổi sợi dọc, là một trong những kỹ thuật dệt hoa văn khá dễ thực hiện. Màu sắc của hoa văn phải được quyết định từ trước, khi mắc khung sợi dọc. Các hoa văn được định hình trước bằng cách cài các que tre ngang, dánh dấu vị trí hoa văn và lặp lại khi hết một vòng dệt. Bên cạnh kỹ thuật dệt này, họ còn có một cách tạo hoa văn khác, hoa văn được cài thêm trực tiếp trên nền vải dệt, gần như được “thêu” đồng thời với dệt. Cách dệt này được áp dụng cả trên một số tấm váy, đầu khố và các tấm chăn truyền thống. Các tấm chăn thường được dệt bằng sợi bông màu trắng, các hoa văn rất phong phú được sáng tạo một cách khá phóng khoáng, không theo các khuôn khổ định trước. Đây chính là đặc điểm tạo nên sự khác biệt của các sản phẩm dệt Mạ. Màu sắc để cài hoa văn thường là đen, đỏ, vàng, xanh chàm đậm. Gần đây bảng màu của họ được bổ sung thêm nhiều màu mới như: cam, xanh lá, hồng sen…
Theo truyền thống, người Mạ tự trồng bông, xe sợi và nhuộm bằng các chất liệu tự nhiên. Các màu nhuộm truyền thống gồm có màu đen lấy từ cây Neiru, màu vàng từ cây Mut, và màu đỏ từ vỏ cây Bosil. Ngày nay, họ mua sợi bông đã nhuộm sẵn của một nhà máy ở huyện Bảo Lộc và các sợi len công nghiệp tại chợ địa phương.
Hoa văn dệt của người Mạ
Kỹ thuật cài hoa văn trực tiếp trên khung – “thêu” đồng thời với dệt giúp phụ nữ Mạ thỏa sức sáng tạo, không bị giới hạn trong các khuôn khổ định trước. Họ có thể tạo ra các hoa văn hình học hay hình tượng hóa các động vật, cây cối, đồ dùng hàng ngày…để đưa vào tấm vải dệt của mình. Có thể thấy các họa tiết vô cùng phong phú trên các tấm chăn đắp (Ol Dal), váy quấn (Oi bul) và khố cho nam giới. Các hoạ tiết phổ biến trên chăn thường là:
Đồng hồ (dong ho) – Watch; Cái lược (kot) – Comb; Cái ô (don ju) – Umbrella; Con chim (sen) – Bird; Bình rượu (dnap) – Vessel; Hình người (chau) – Man; Người cưỡi ngựa (chau ma xe) – Man on horse; Người trong nhà (hiu hin ma chau) – Man in house; Trâu để hiến tế (sa pur) – Buffalo tied to a stake before sacrifice…
Kho tàng họa tiết ngày càng phong phú với được bổ sung, làm mới với những sự vật, hiện tượng thay đổi theo dòng thời gian: hình máy bay trực thăng (a repal), hình ngôi nhà dài với cột ăng ten (hiroto), hình nhà thờ (huu tho) …
Cùng là một hình tượng nhưng mỗi nghệ nhân có cách thể hiện khác nhau, không cần phải tuân theo một kích cỡ hay màu sắc nhất định nào. Cách sử dụng màu sắc rất nổi bật và linh hoạt cũng là yếu tố tạo ra sự hấp dẫn riêng biệt cho vải dệt của người Mạ.
Click để biết thêm thông tin về nhóm:https://drive.google.com/drive/u/1/folders/1ccOZZnltkQc8CJ7z4ElMzouvBis2PqDm
Để biết thêm thông tin về dự án này, xin vui lòng liên hệ:
CRAFT LINK
51 Văn Miếu, Đống Đa, Hà Nội, Việt Nam
Điện thoại: (8424) 3733 6101
Email: craftlink@craftlink.com.vn
Web: www.craftlink.com.vn
FB: facebook.com/craftlink.com.vn
IG: instagram.com/craftlinkvietnam
