Nhóm Dân tộc thiểu số

Dự án Lanh – xã Lùng Tám, huyện Quản Bạ, tỉnh Hà Giang

Lùng Tám là một xã của huyện Quản Bạ, tỉnh Hà Giang, nằm sát biên giới với Trung Quốc. Người Hmong ở Lùng Tám sống chủ yếu bằng nghề trồng lúa, trồng ngô trên nương rẫy, chăn nuôi gia cầm gia súc. Thời tiết ở vùng này rất khắc nghiệt, nhất là vào mùa đông nên cuộc sống của người dân khá vất vả.

Với sự hỗ trợ của các đối tác MRDP (Chương trình Phát triển Nông thôn miền núi), Craft Link và Sở Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Hà Giang (DARD), một dự án đã được triển khai nhằm hỗ trợ tạo ra thu nhập cho người dân. Một nhóm phụ nữ Hmong ở xã Lùng Tám đã được đào tạo khôi phục và phát triển nghề dệt vải lanh truyền thống, kỹ thuật thêu ghép vải, vẽ sáp ong, buộc nhuộm…để đưa vào các sản phẩm mới phù hợp với thị trường. Thêm vào đó, họ được học cách làm sổ sách, cách quản lý sản xuất hàng thủ công.

Vải lanh trong văn hóa người Hmong

Từ xa xưa, tất cả các quần áo của người Hmong đều được làm từ vải lanh (Cannabis sativa L.). Người Hmong rất tự hào về các trang phục làm bằng tay của họ và những chiếc váy lanh xếp nhiều ly của phụ nữ thì có vẻ đẹp rất đặc biệt. Vào những dịp tết, lễ hội, chợ phiên, đám cưới mọi người mặc các bộ quần áo đẹp nhất, đây cũng là cơ hội thể hiện sự khéo léo, chăm chỉ của người phụ nữ.

Khi có người qua đời, các thành viên trong gia đình đội cho họ mũ, mặc quần áo và đi giầy được làm từ vải lanh. Đối với phụ nữ Hmong khi chết thì được mặc 4 váy lanh, những người tham dự lễ tang cũng mặc quần áo bằng vải lanh.

Con cái thể hiện lòng tôn kính đối với cha mẹ già bằng việc chuẩn bị vải lanh và trang phục may bằng vải lanh sẵn sàng cho lúc nằm xuống. Người Hmong cũng sử dụng vải lanh trong việc thờ cúng và tặng vải lanh trong các dịp cưới xin. Cô dâu bắt buộc phải mặc váy vải lanh do mẹ chồng tặng khi về nhà chồng.

Các thôn của xã Lùng Tám bao gồm các hộ gia đình người Hmong trắng và Hmong Hoa. Người Hmong Hoa mặc váy xếp dệt bằng vải lanh có thêu trang trí dưới gấu, còn người Hmong trắng thì mặc váy xếp bằng vải lanh trắng không có họa tiết trang trí.

Trồng và dệt lanh

Toàn bộ quy trình dệt vải lanh kéo dài đến 7 tháng (từ lúc gieo trồng cho đến khi dệt xong vải) và rất tốn công lao động. Vào đầu tháng 5 khi nguời Hmong gieo ngô thì cũng là lúc họ dành một mảnh đất màu mỡ để trồng lanh. Hạt lanh thường được cất giữ từ mùa trước, những hạt tốt nhất thì được đập và tách vỏ. Người ta gieo hạt rất dày, ít khoảng trống, để các cây lanh khi lớn lên sẽ thẳng và gày và ít nhánh. Những cây thân mảnh sẽ cho sợi lanh chất lượng tốt hơn.

Người Hmong tin rằng, khi đang gieo hạt trồng lanh, họ sẽ không trả lời bất kỳ người nào đi ngang qua, nếu không linh hồn của hạt lanh sẽ đi theo người đó và cây lanh sẽ không bao giờ mọc lên được.

Hai tháng rưỡi sau khi gieo trồng, lanh sẽ cao khoảng 2m và có thể thu hoạch được. Sau khi thu hoạch, người ta nhặt bỏ tất cả lá và các cành nhỏ còn thân cây lanh sẽ được phơi nắng từ 10 – 14 ngày cho đến khi thật khô. Sau đó, các cây lanh được chia ra thành từng bó dài. Người ta sẽ bẻ ở đoạn giữa thân cây và tước vỏ ra khỏi lõi. Từ mỗi cây lanh người ta tước ra được 8-12 sợi lanh, sợi dài nhất khoản 1.6m. Các sợi lanh sẽ được bó thành từng bó và được giã dập để loại bỏ những phần cứng của vỏ cây.

Nối các sợi lanh với nhau mất rất nhiều thời gian. Người ta tẽ đôi một đầu sợi lanh khoảng 10 cm rồi nối vào đầu một sợi khác bằng cách xoắn chặt lại với nhau, giấu thật khéo chỗ nối. Phụ nữ Hmong thường cuốn sẵn những cuốn sợi lanh quanh bụng và tay của họ và tận dụng mọi thời gian rỗi để nối lanh.

Để các sợi được bền, người ta dùng một khung quay hình bánh xe bằng gỗ có đường kính khoảng 70cm. Bánh xe (che tu) có thể chuyển động khi người ta đạp các bàn đạp rất thô sơ làm bằng tre. Bánh xe này được gắn 4 que tre nhỏ làm lõi cho các con sợi. Sợi lanh được kéo ra từ 4 cuộn lanh tròn đã được nhúng ướt và được xoắn thật chặt sau mỗi vòng quay và cuộn vào các que tre.

Sau đó người ta gỡ những con sợi đã đày và mắc vào một khung tre hình chữ thập (khau ly) để gỡ sợi ra khỏi lõi tre, hết con này đến con khác. Sợi lanh sẽ được gỡ ra và cuốn thành một vòng lớn khi (khau ly) được quay tròn. Tiếp sau đó, người ta đào một cái hố lớn dưới đất và ủ sợi lanh trong đó cùng với tro bếp trong một đêm, rồi luộc kỹ 3 lần cho đến khi sợi chuyển thành màu trắng. Khi luộc lần cuối cùng, người ta bỏ thêm sáp ong vào để sợi lanh được mềm mượt. Người ta còn phải dùng đến (khau ly) một lần nữa để gỡ sợi lanh ra và cuộn lại thành những con sợi nhỏ.

Cuối cùng, sợi lanh được cuốn vào các thanh tre ngắn và đưa vào căng sợi dọc cho khung dệt. Khung dệt truyền thống của người Hmong là loại go đơn, có cấu trúc khá đơn giản, luôn được kéo căng bằng một đai buộc quanh lưng người thợ dệt. Khổ vải khá hẹp chỉ khoảng 30 – 35 cm, bằng chiều dài từ cạp váy tời gấu váy. Khi dệt xong, vải dệt phải được giặt đi giặt lại nhiều lần trong vòng 1 tháng cho đến khi trắng như yêu cầu. Cuối cùng, vải lanh sẽ được lăn giữa một khúc gỗ to và một phiến đá lớn để có độ phẳng và mịn.

Thêu đắp vải của người Hmong trắng

Mặc dù phụ nữ Hmong trắng mặc váy xếp đơn giản nhưng phần cổ áo, tay áo và thắt lưng của họ lại được trang trí khá cầu kỳ. Họ thường dùng vải màu trắng và màu đỏ khâu ghép trên nền vải đen.

Chỉ khâu được rút từ chính các mảnh vải ghép để không làm lộ các mũi chỉ. Hoa văn thông dụng nhất là hoa văn hình ốc sên (ca cu) với những biến đổi vô cùng phong phú.

Vẽ sáp ong của người Hmong Hoa

Phụ nữ Hmong Hoa dùng loại bút tre đặc biệt có ngòi bằng đồng để chấm vào sáp ong nóng chảy và vẽ những hoa văn truyền thống trên nền vải lanh trắng. Sau đó, họ nhuộm chàm nhiều lần trước khi đem luộc để bỏ sáp ong.