Nghệ nhân

Nghề thủ công của người HMONG ở Tả Phìn, Sa Pa, Lào Cai

Xã Tả Phìn là một xã miền núi của huyện Sa Pa, tỉnh Lào Cai, giáp biên giới Trung Quốc. Xã nằm gọn trong một thung lũng không xa thị trấn Sa Pa – một địa điểm du lịch nổi tiếng.

Người Hmong xã Tả Phìn trồng lúa, ngô trên những thửa ruộng bậc thang. Họ cũng khai thác gỗ và thu hoạch thảo quả và lấy phong lan từ những cánh rừng gần đó. Để tăng thêm thu nhập, một số phụ nữ bán các mặt hàng thủ công cho khách du lịch tại Sa Pa. Từ những chiếc váy cũ của phụ nữ Hmong và Dao, họ nhuộm lại, khâu tay thành những chiếc túi hoặc những chiếc mũ để bán. Đôi khi họ bán nguyên những chiếc váy, áo đã sử dụng cho những cửa hàng phụ vụ khách du lịch trên phố.

Một dự án hợp tác giữa Craft Link, Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, MRDP (Chương trình Phát triển Nông thôn, Miền núi) và tổ chức Oxfam Quebec đã hỗ trợ cho một nhóm phụ nữ Hmong ở Tả Phìn. Dự án tổ chức các khóa tập huấn về chất lượng sản phẩm bằng cách nâng cao các kỹ năng sản xuất, thiết kế sản phẩm dựa trên kỹ thuật thêu may truyền thống. Những sản phẩm mới này được thêu những hoa văn trang trí từ tay áo, cổ áo và những đường khâu tay viền trên trang phục truyền thống. Dự án cũng khuyến khích khôi phục lại kỹ thuật nhuộm chàm.

Những thành viên tham gia dự án không chỉ được tập huấn về cắt và may/ khâu tay các sản phẩm mà còn được học cách quản lý, ghi chép sổ sách kế toán cho nhóm.

VẢI LANH

Tả Phìn là một trong những khu vực còn duy trì được nghề trồng lanh, một loại vải có ý nghĩa quan trọng trong văn hóa người Hmong. Tất cả các phụ nữ Hmong đều thành thạo việc trồng cây lanh, tước sợi và dệt vải lanh. Thông thường cây lanh được trồng vào tháng 3 và thu hoạch vào tháng 7. Sau khi thu hoạch cây lanh người ta bóc lấy lớp vỏ chạy dài từ trên xuống tới gốc. Phần vỏ được phơi khô, đập dập và tước thành sợi nhỏ rồi nối các sợi lanh với nhau. Tiếp theo họ luộc kỹ sợi lanh vài lần, sau đó luộc với sáp ong cho sợi trơn và chắc trước khi mắc sợi vào khung dệt. Công đoạn nối sợi rất tốn thời gian nên quanh năm lúc nào cũng có thể nhìn thấy những phụ nữ Hmong tranh thủ nối sợi.

Quy trình chế biến và dệt vải lanh tốn rất nhiều thời gian và công sức nên vải lanh rất quý, chỉ dùng để may áo khoác ngoài (shao khua), còn những bộ phận khác của trang phục dùng vải bông bán sẵn ngoài chợ. Vải lanh còn được sử dụng trong các nghi lễ quan trọng và là món quà quý trong đám cưới.

NHUỘM CHÀM

Mặc dù không tự dệt vải bông nhưng người Hmong ở Tả Phìn vẫn tự nhuộm chàm để may quần áo. Cây chàm được trồng trong vườn nhà và được thu hoạch vào cuối xuân. Người ta hái cành lá chàm, ngâm nước cho tan rã rồi cho thêm vôi bột. Vôi và tinh chất lá chàm đọng dưới đáy thùng ở dạng sệt sẽ được giữ lại dùng dần. Khi pha bột chàm với một số nguyên liệu khác sẽ có được thùng nước nhuộm. Vải được nhúng vào thùng nhuộm rồi phơi khô, lặp đi lặp lại trong 30 ngày cho đến khi miếng vải đạt đến màu chàm thật sẫm. Trong mùa nhuộm chàm ( từ tháng tám đến tháng 12), bàn tay của hầu hết phụ nữ đều có màu xanh. Một số phụ nữ vẫn giữ được kỹ thuật vẽ sáp ong và nhuộm chàm để may địu cho em bé.

MAY

Hầu hết phụ nữ Hmong vẫn khâu quần áo bằng tay theo cách truyền thống. Sau khi khâu xong họ khâu trang trí thêm các đường nhấn bằng chỉ màu trắng, màu hồng hoặc màu xanh dọc theo các đường viền. Mỗi năm, phụ nữ Hmong sẽ khâu đủ một bộ quần áo cho mỗi thành viên trong gia đình. Dịp gần Tết là lúc họ bận rộn nhất với việc khâu vá để đảm bảo gia đình có quần áo đẹp nhất để đón năm mới.

Các bộ phận trên trang phục

– Shao khua, hay áo khoác ngoài, dài gần đến đầu gối. Đây là phần đặc biệt nhất trong trang phục của cả nam giới và phụ nữ Hmong ở Tả Phìn. Shao khua luôn được may từ vải lanh nhuộm chàm và được miết sáp ong, lăn kỹ cho bóng lên. Áo không có tay, phần cổ áo (ploong chsao) khi mặc được dựng thẳng đứng để khoe phần thêu đáp vải trang trí cầu kỳ ở mặt sau.

– Shao ti, hay áo khoác có tay áo dài được thêu trang trí. Phụ nữ thường mặc áo này với áo khoác bên ngoài kết hợp thêm chiếc thắt lưng cũng thêu ghép vải.

– Plang Soong, hi lang hay thắt lưng, được may bằng vải lanh, hai đầu có tua dài, cách trang trí bằng thêu ghép vải giống như trên cổ áo.

– Cu chu, hay xà cạp. Là dải vải dài nhuộm chàm quấn quanh chân để giữ ấm và bảo vệ chân khi làm nương rẫy.

– Pu Pua, hay chiếc mũ của người phụ nữ, vải nhuộm chàm quấn quanh một cái khung tròn đan bằng tre. Phụ nữ Hmong đội chiếc mũ này để tóc được gọn gàng và giữ ấm đầu trong sương mù và gió của Sapa.

– Pu tii, hay quần ngắn của phụ nữ. Men’s tii là quần dài của nam giới. Trong khi ở nhiều nhóm người Hmong khác phụ nữ luôn mặc váy xếp ly thì phụ nữ Hmong ở Sa Pa mặc quần ngắn chỉ dài hơn đầu gối và không có trang trí. Cách mặc này giúp họ thuận tiện hơn khi làm việc.

– Mao tau là chiếc mũ nhỏ của đàn ông. Mũ này được thêu và bán cho khách du lịch tại Sa Pa.

HỌA TIẾT THÊU

Họa tiết trang trí trên cổ áo có hình dạng phổ biến là hình xoắn ốc với nhiều biến thể khác nhau, gọi chung là cư. Hoa văn này có phần lõi thêu kiểu móc xích bằng chỉ đen, sợi to. Các đường thêu bằng chỉ tơ mảnh hơn sẽ bám theo đường chỉ đen.

Họa tiết trên tay áo và thắt lưng đa dạng hơn, những họa tiết phổ biến nhất là hoa văn chân gà, hoa văn có dạng hình dấu nhân, được gọi là khau lỉ (Vì trông giống cái khung quay sợi lanh)…vốn là những hình tượng có ý nghĩa trong các nghi lễ của người Hmong. Các họa tiết khác thường được cách điệu từ hoa, lá trong thiên nhiên.

QUẦN ÁO TRONG CÁC NGHI LỄ VÀ PHONG TỤC

Những chàng trai và cô gái sẽ mặc những trang phục đẹp nhất trong dịp Tết, đó là thời gian để họ vui chơi, hò hẹn nhau. Họ có cơ hội quan sát tìm hiểu nhau khi chơi ném còn, (một miếng lõi ngô có gắn lông gà). Trái còn được tung qua tung lại từ bên nam sang bên nữ. Để tỏ tình, một chàng trai có thể tặng một cô gái chiếc “shao khua” của mình, nếu cô ấy không trả lại nghĩa là cô ấy chấp nhận lời cầu hôn của chàng trai. Các cô gái phải tự chuẩn bị nhiều bộ quần áo cho đám cưới của mình. Trước kia ở đây vẫn có tục Bắt vợ, tuy nhiên ngày nay hôn nhân thường được sắp đặt do các bậc cha mẹ với các yêu cầu nhất định về của hồi môn. Khi chấp nhận sự sắp đặt này, nhà trai sẽ gửi cho cô gái một số vải để cô tự may quần áo.

Mặc dù ngày thường phụ nữ Hmong ở đây mặc quần ngắn đơn giản, nhưng khi sinh nở, họ mặc chiếc váy xếp ly giống như phụ nữ Hmong ở các địa phương khác. Vì không tự làm được váy nên họ thường phải mua. Theo các phụ nữ ở đây thì mặc váy sẽ thoải mái hơn khi sinh con. Chiếc váy xếp ly được cho là váy của tổ tiên nên khi qua đời người phụ nữ Hmong ở Sa Pa cũng mặc váy để được gặp lại tổ tiên khi sang thế giới bên kia.

ĐỒ TRANG SỨC

Phụ nữ Hmong thường đeo nhiều chiếc khuyên tai cỡ to gọi là ”con de” và một hoặc rất nhiều vòng xung quanh cổ ”po cu dang”. Trước kia người Hmong ở đây tự chế tác được những trang sức này nhưng hiện nay họ phải mua lại từ các thợ người Dao hoặc người Giáy ở các thôn bản lân cận.